Qravitasiya çox olan yerdə zaman ləngiyir, qravitasiya az olan yerdə isə əksinə. Eynşteyn öz nəzəriyyələrində bunu həll etdikdən sonra başqa sualı ortaya atmışdı.
Məkan bütünlüklə burda və indi mövcud ola bilir. Buna nəzərən biz deyə bilərikmi ki, zaman da həmçinin burda və indi mövcud ola bilir? Bu sual hələ də cavabsız qalıb. Səbəb isə zamanın “materiyasının” nə olduğuna, ümumiyyətlə zamanın nə olduğuna hələ fiziklərin cavab tapa bilməməsidir.
Asif Eminov
Bu yazımda Eynşteynin zamanla bağlı bu fikrinin nə qədər doğru olduğunu izah etməyə çalışacam. Yəni zaman da burda və indi mövcud ola bilməsini. Bu isə öz növbəsində keçmiş, indiki, gələcək zamanın eyni anda mövcud olduğunu izah edir, zamanla səyahət anlayışını köklü olaraq dəyişir.
Yazını yazmaqda məqsədim zaman-məkan, keçmişə-gələcəyə səyahətin mümkün olduğunu göstərmək yox (hipotez olaraq mümkündür), zamanla səyahət zamanı müasir alimlərin ortaya atdığı paradoksların həll edilməsi (bu həll paradoksların olmadığını isbat etməkdən ibarətdir), bu paradoksları ortaya atan alimlərin zaman-məkan anlayışına baxışının birmənali olması, elə bu üzdən zaman haqqında danışan alimlərin əksəriyyətinin zaman anlayışına eyni prizmadan baxmasından yaranan problem olduğunu izah etməkdir. Keçmişə və yaxud gələcəyə səyahət edərkən heç bir paradoksun yaşanmadığını, beləliklə, yaranan paradoksların həlli üçün ortaya atılan paralel dünyalara ehtiyac olmadığını, səbəb-nəticə əlaqəsinin pozulmadığını göstərməkdir.
Amma bu dediklərimi izah etməmişdən əvvəl gəlin, sizləri zaman-məkan anlayışına, keçmişə-gələcəyə sayahətin hansı yollarla baş verməsinə, alimlərin rastlaşdığı problemlərlə, ortaya atdığı paradokslarla qısaca tanış edim. Ki, sonra demək istədiklərimi izah edərkən oxucuda çaşqınlıq yaratmasın.
Kinolarda keçmişə səyahət edən səyyahın saatı əksinə gedir, valideynlərinin cavanlığını görür və yaxud dinozavrlar dövrünə düşür. Bu gün dünyaca məhşur alimlərin iştirak etdiyi elmi sənədli filmlərdə də eyni düşüncə tərzini təbliğ edir, bu zaman ortaya çıxan paradoksların həllini bu sənədli filmlərdə, yazdıqları kitablarda, oxuduqları mühazirələrdə eyni cür həll etməyə çalışırlar.
Alimlərin ortaya atdığı və tez-tez rastlaşdığımız zamanla səyahət üçün istifadə olunan hipotezlər aşağıdakılardır.
Zaman-məkan anlayışı
Nisbilik nəzəriyyəsinə görə, kainat 3 məkan ölçüsündən və bir zaman ölçüsündən təşkil olunub və bu ölçülər bir-biri ilə sıx əlaqədədir. Ümumi nisbilik nəzəriyyəsində məkan-zaman ölçüsü vahid təbiətə malikdir. Və fəzada olan obyektlər bir-biri ilə qravitasiya qüvvəsi ilə bağlı olur. Nisbilik nəzəriyyəsində zaman bir ölçü olaraq məkan ölçülərindən ayrılmır və müşahidəçinin sürətindən asılı olaraq dəyişə bilir.
Kainatı təsvir etmək üçün lazım olan ölçülər tam müəyyən olunmayıb və kainatı izah edən müxtəlif nəzəriyyələrdə bu ölçülər də müxtəlif ola bilər. Məsələn, “Simlər (string) Nəzəriyyəsi”ndə zamanla birlikdə 10 ölçünün varlığı hesab edilir. M-nəzəriyyədə 11 ölçü qəbul olunur. Alimlərin dediklərinə görə, 6-7 ölçü Plank uzunluğuna qədər ultrakiçik məsafədə (~1,6×10^-35 metr) kompaktlaşıblar (compactification). Buna görə də onları müşahidə edə bilmirik. Hətta Simlər Nəzəriyyəsinin bozon variantında 26 ölçü olduğu hesablanır. Bu hesablamalara görə, ilk olaraq bu əlavə ölçülər 10 adi ölçüyə kimi, o da öz növbəsində 4 ölçüyə kimi kompaktlaşa bilirlər.
Bunlardan aydın oldu ki, zamansız məkanı təsəvvür etmək olmur. Və qeyd olunduğu kimi, zaman məkanı dərk etmək üçün ayrılmaz bir hissədir.
Bu gün müasir fizika, əsasən də kvant fizikası zamanla səyahəti real sayır, keçmişə-gələcəyə getməyin mümkün olduğunu qəbul edir.
Zamanla səyahət dedikdə, hipotez olaraq insanın (hər hansı bir obyektin) indiki zamandan keçmişə və yaxud gələcəyə hərəkət etməsi (getməsi) nəzərdə tutulur.
Zamanla səyahəti 2 yerə bölmək olar.
1. Gələcəyə səyahət.
2. Keçmişə səyahət.
Fizikada gələcəyə səyahət elə də böyük problem sayılmır. Amma keçmişə səyahət bir az qəliz məsələdir. Yəni eksperimental olaraq reallaşdırmaq sual altındadır. Lakin nisbilik nəzəriyyəsinə əsasən, hər iki hal qəbul olunan, mümkün sayılır.
Gələcəyə səyahət etməyin 2 əsas yolu
Birincisi işıq sürəti ilə və yaxud ona daha yaxın sürətlə hərəkət etməkdir. Hərəkətdə olan obyekt üçün zaman ləngimiş (zamanın relyativistik ləngiməsi) sayılır. Ümumiyyətlə, obyektin məkan-zamanda sürəti nə qədər çox olarsa, həmin obyekt üçün zaman bir o qədər çox ləngimiş olacaq. Sözsüz ki, limit işıq sürəti qəbul olunur.
Məsələn: Əgər mən işıq sürəti ilə bizə ən yaxın olan ulduza səyahət edib gəlincə mənim üçün 2 il keçərsə, Yerdəki müşahidəçi üçün bəlkə də 1000 il keçmiş olacaq. Beləcə, mən 2 ildən sonra Yerə qayıdan zaman Yer kürəsinin 1000 il sonrakı gələcəyinə düşmüş oluram. Daha aydın başa düşmək üçün: əgər mən 24 yaşında işıq sürəti ilə hərəkət edib, 26 yaşında Yerə dönürəmsə, Yerdə artıq 2012-ci il yox, 3012-ci il olacaq. Beləliklə, mən gələcəyə getmiş sayılıram. (yuxarıdakı rəqəmlər nisbi götürülüb, dəqiq hesablamalar deyil)
Eyni eksperiment əkizlər paradoksunda izah olunur.
İkincisi isə qara dəlik yaxınlığında və yaxud kütləsi çox olan obyektin içində (ətrafında) zamanın ləngiməsidir. Hansı ki, bu kimi şəraitdə qravitasiya qüvvəsi çox olur və qravitasiya qüvvəsi çox olan yerdə zaman ləngiməyə başlayır.
Zaman maşını ilə səyahət edərkən ətrafında dövr edəcəyimiz obyektin sıxlığı, kütləsi, enerjisi nə qədər çox olarsa, qravitasiya qüvvəsi də bir o qədər çox olacaq və beləcə həmin zaman maşını qəbul olunan obyekt üçün zaman ləngimiş olacaq. İzah üçün sadə bir misal çəkim… Əgər mən kosmik gəmiyə minib, qravitasiyası Yer kürəsindən 1000 dəfə çox olan obyektin yanında 1 saat vaxt keçirirəmsə, bu zaman Yerdəki müşahidəçi üçün 1000 saat vaxt keçmiş olacaq. Yəni Yerdəki müşahidəçi mənim Yerdən 1000 dəfə ağır obyektin yanında 1000 saat vaxt keçirdiyimi hesablayacaq. Lakin mənim üçün bu 1000 saat bir saata kimi ləngimiş olacaq. Gördüyünüz kimi mən bu bir saat ərzində Yerdəki müşahidəçidən 999 saat cavan qalmış oluram. Bələliklə mən Yerə qayıdınca 999 saat gələcəyə düşmüş oluram.
Başqa eksperimental sübutlardan biri kimi GPS sistemini misal çəkmək olar. Hər gün peykdəki saatlarda 38 millisaniyə Yerin səthindəki vaxtla korreksiya olunur. Əgər bu peyklərdə zamanın Yerdəki zamanı qabağlamasını bərabərləşdirməsək, onda GPS bizə lazım olan koordinatların yerini düzgün göstərməyəcək. Və hər gün toplanan bu mikrosaniyələrə görə sonrakı məsafələrdə daha çox xəta baş vermiş olacaq.
Xüsusi və ümumi nisbilik nəzəriyyəsində sürətin və qravitasiyanın zamanı ləngitməsi bir çox eksperimentlərlə təsdiq olunub. Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi bizə hipotez olaraq keçmişə də səyahət etməyə imkan yaradır.
Keçmişə səyahət etməyin də bir neçə yolları var. İşıqdan sürətli hərəkət, “köstəbək dəlikləri” və yaxud “soxulcan dəlikləri” (wormhole), kosmik “simlər”, qara dəliklərdən istifadə və s. Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinə görə, əgər informasiya və yaxud materiya işıq sürətindən yüksək sürətlə bir nöqtədən digər nöqtəyə hərəkət edərsə, ətalət hesablama sistemi (intertial frame of reference) sayəsində informasiya və yaxud obyekt keçmişə səyahət etmiş olacaq. Onu da qeyd edək ki, nisbilik nəzəriyyəsi işıqdan sürətli zərrəciklərin mövcud olmasına icazə verir. Məsələn, taxionlar kimi.
“Köstəbək dəlikləri”ndən keçmişə doğru
Enşteyn tənlikləri zaman-məkanda köstəbək dəliklərinin mövcudluğuna icazə verir. Amma köstəbək dəliklərindən istifadə etməklə keçmişə səyahət etmək üçün mütləq olaraq iki dəlik arasında əlaqə olmalıdır. Köstəbək dəliklərində yaranan əsas problem ondadır ki, keçmiş bir keçmiş olaraq zaman maşını yaranan gündən qəbul olunur. Başqa sözlə desək, “köstəbək dəliyi” üçün məkan-zamanda iki nöqtəni birləşdirən tunel yaratmaq lazım gəlir. Və yaradılacaq “köstəbək dəliyi” üçün giriş sayılacaq A nöqtəsi B nöqtəsinə görə keçmiş sayılacaq və “köstəbək dəliyi” ilə səyahət maximum A nöqtəsi yaradılan günə qədər mümkün olacaq. Həmçinin keçmişə səyahət edən zaman maşının özü olmayacaq. Bu, Stiven Hokinqin “gələcəkdən turistin gəlməməsinə” alternativ izah kimi qeyd edilir. Yəni Stiven Hokinq (Stephen Hawking) gələcəkdən hər hansı turistin keçmişə qayıda bilməməsini zaman maşının hələ hazır olmaması ilə izah edir. Qarşıdakı izahlarım Stiven Hokinqin bu fikrini səhv çıxarmış olur. Bu isə o deməkdir ki, Stiven Hokinq kimi alim də keçmişə səyahət məsələsinə birmənalı yanaşır.
Eynşteynin tənliklərinə əsasən, əgər köstəbək dəliyinin mövcud olması üçün ekzotik enerjiyə (əks enerji sıxlıqlı) ehtiyac var və bu ekzotik enerji daimi olmayan halda səyyah A nöqtəsindən B nöqtəsinə bu tunel vasitəsilə keçə bilməyəcək. Çünki tunel vaxtından əvvəl bağlanacaq. Bu haqda Eynşteyn-Rozen körpüsündə (tənliklərində) izahatlar verilib. Lakin bu gün ekzotik enerjinin mövcudluğu həm nəzəri cəhətdən, həm də eksperimental olaraq Kazimir effekti və digər eksperimentlər sayəsində sübut olunub.
Qeyd: Düşünürəm ki, bu kimi “köstəbək dəlikləri”nin məkanı deformasiyaya uğradaraq (kənara itələyərək) zaman-məkanın iki nöqtəsi arasında əlaqə yaratması çox çətin və ağılasığmaz enerji tələb edir. Əgər insanlıq yüksək inkişaf etmiş bir sivilizasiya kimi bu enerjini əlda etmiş olsa belə, “köstəbək dəliyi”nin açılması planetlər səviyyəsində kataklizmlərə gətirib çıxara bilər.
Məsələn: Əgər nə vaxtsa insan 2 metr diametrində “köstəbək dəliyi” açmaq üçün məkanı deformasiyaya uğrada biləcəksə (halbuki bu, mənə qeyri-real görünür, çünki 2 metrlik dəliyin açılması üçün istifadə oluna biləcək enerji günəşin bütün həyat tsikli boyu buraxdığı enerjidən çox ola bilər), bu, ümumilikdə milyon kilometrlərlə uzanan məkanın deformasiyaya uğraması deməkdir və bu dəlik nə qədər dərin olsa, mövcud deformasiyanın sahəsi də çox olacaq. Əgər biz Plutonun yanında 2 metrlik köstəbək dəliyi aça biləcək enerjiyə sahib olarsaq, bizim Günəş sistemimizdə olan bütün planetlər, obyektlər deformasiyaya məruz qalar və belə olan halda mövcud xaosu daha da mürəkkəbləşdirər, daha da sürətlənməsinə səbəb olarıq. Adi bizim peykimiz sayılan Ayın Yer kürəsinə nə qədər təsir etdiyini, çəkilmə-qabarmanın yaranmasına səbəb olmasını hamımız bilirik.
Keçmişə səyahətin digər variantlardan birinin kosmik sapların sayəsində mümkün olacağı qəbul olunur. Həmçinin bu kosmik sapların sayəsində “Tipler slindiri”ni hazırlamaq olar. Lakin bu kosmik silindirin uzunluğu sonsuz və yüksək sıxlıqlı olmalıdır. Onu da qeyd edim ki, belə bir slindrlə spinin fırlanma istiqamətindən asılı olaraq, həm keçmişə, həm də gələcəyə düşmək olar. Belə bir slindrin hazırlanması üçün isə yüksək texnologiyalar lazımdır - hansı ki, insan üçün belə texnologiyalar çox uzaqdır və bəlkə də əlçatmaz arzudur. Bu kimi imkanların olması şəraitində də yuxarıdakı qlobal kataklizmlərə səbəb olacaq deformasiyalar həll olunmamış qalır.
Riçard Gott-a görə kosmik “saplar” zaman-məkanda deformasiya yaradır və beləcə kəsə yolla biz mövcud zaman-məkan məsafəsini qət etmiş oluruq. Bu haqda heç bir informasiyaya malik olmadan 2-3 il əvvəl mən də özüm üçün bunu kəşf etmişdim. Hətta fizik dostum Nağı Qasımova zamanla səyahətin qısa yolunu kəşf etdiyimi desəm də, paxıllığımdan bu “sirri” ona da açıqlamamışdım. Sonradan bu fikrin yanlış olduğunu dərk edəndən sonra, kosmik saplar, məkanın deformasiyaya uğraması nəticəsində qısa yolla A nöqtəsindən B nöqtəsinə keçməkdən əl çəkdim. Sonradan öyrəndikcə, maraqlandıqca bildim ki, bu ideyanı Riçard Gott kimilər çoxdan kəşf edib. Riçard Gott`un danışıq tərzi, səsi xoşuma gəlsə də, onun baxış bucağının səhv olduğunu izah etmək istərdim. Əziz Riçard, sizin kosmik saplarınız ilə A nöqtəsindən B nöqtəsinə keçid zaman-məkandan kənar keçiddir və buna görə də “köstəbək dəlikləri”ndən heç nə ilə fərqlənmir. Sadəcə, “köstəbək dəlikləri”ndə məkan kənara itələnir, kosmik “saplar”da isə bir-birinə cəlb olunur. Hər iki halda keçid məkan-zaman üzrə olmadığı üçün bu keçid “köstəbək dəliyi” tiplidir.
Bu kimi hallar keçmişə səyahəti mümkünsüz gösərsə belə, hipotez olaraq, kağız üzərində bunun həlli var və bugün fiziklər real olaraq yox, fikri olaraq keçmişə sayahət edən zaman qarşılaşacağımız problemlərin həllinə çalışırlar.
Əlavə1: 2005-ci ildə Massaçuset Texnoloji Universitetində (MİT) gələcəkdən gələnləri qarşılamaq üçün zamanla səyahət edənlər üçün konfrans keçirilir. Onlar bir eksperiment kimi gələcəkdən gələ biləcək insanları konfransa cəlb etməyə, konfransda gələcəkdən gələn birisinin iştirakına, hətta onun zaman maşını kimi texnologiya haqqında informasiyanı paylaşacağına da ümid edirdilər. Konfransda 300-dən çox iştirakçı olsa da (bunların içində məhşur alimlər, o cümlədən nəzəri fizik, kosmoloq Alan Guth da də iştirak edib), heç kim özünü gələcəkdən gələn biri kimi təqdim etməyib.
Tədbirə yığışanlar hər zamankı kimi gələcəkdən adamın gəlməməsini fizikada olan bir neçə problemlə izah etməyə çalışıblar. Fizika üzrə professor Alexandr Vilenkin, nəzəri kosmologiya və qravitasiya üzrə professor Jaume Garriga bunun səbəbini paralel dünyalarda görürlər. Onların fikrinə görə, keçmişə səyahət edən səyyahın bu kimi konfransa gələ bilməməsinə səbəb paralel dünyaya düşməsidir.
Dr. Marc Rayman kimi alimlər isə problemi gəlcəkdə zaman maşının hələ kəşf olunmamasında görürlər. Yuxarıda dediyim kimi, zaman maşını ilə keçmişə ancaq zaman maşını kəşf olunan ana kimi qayıtmağın mümkün olduğu iddia edilir. Bu alternativlər bir növ alimlər üçün paradoksdan çıxış yolu kimi qəbul olunur.
Alexander Vilenkin və Jaume Garriganın bu fikrinə cavab olaraq bildirmək istəyirəm: əgər paralel dünyalar mövcud olsaydı, deməli, gələcəkdən keçmişə qayıdan biri üçün bizim dünyamız paralel dünyalardan biri qəbul olunmalıdır. Və gələcəkdən keçmişə bu kimi səyahət mövcud olsaydı, həmin səyyahın bizim dünyaya düşmə ehtimalı var və belə olan halda keçmişə sayahət edən səyyah (bu ehtimal gerçəkləşərsə) yenə də gəlib konfransda iştirak edə bilərdi (əgər istəsə). Yəni paralel dünyaların mövcud olması buna bir maneə törətməməlidir.
Gəlin, indi də zamanla səyahət zamanı ortaya çıxan paradokslara diqqət yetirək.
Bu yazımda Eynşteynin zamanla bağlı bu fikrinin nə qədər doğru olduğunu izah etməyə çalışacam. Yəni zaman da burda və indi mövcud ola bilməsini. Bu isə öz növbəsində keçmiş, indiki, gələcək zamanın eyni anda mövcud olduğunu izah edir, zamanla səyahət anlayışını köklü olaraq dəyişir.
Yazını yazmaqda məqsədim zaman-məkan, keçmişə-gələcəyə səyahətin mümkün olduğunu göstərmək yox (hipotez olaraq mümkündür), zamanla səyahət zamanı müasir alimlərin ortaya atdığı paradoksların həll edilməsi (bu həll paradoksların olmadığını isbat etməkdən ibarətdir), bu paradoksları ortaya atan alimlərin zaman-məkan anlayışına baxışının birmənali olması, elə bu üzdən zaman haqqında danışan alimlərin əksəriyyətinin zaman anlayışına eyni prizmadan baxmasından yaranan problem olduğunu izah etməkdir. Keçmişə və yaxud gələcəyə səyahət edərkən heç bir paradoksun yaşanmadığını, beləliklə, yaranan paradoksların həlli üçün ortaya atılan paralel dünyalara ehtiyac olmadığını, səbəb-nəticə əlaqəsinin pozulmadığını göstərməkdir.
Amma bu dediklərimi izah etməmişdən əvvəl gəlin, sizləri zaman-məkan anlayışına, keçmişə-gələcəyə sayahətin hansı yollarla baş verməsinə, alimlərin rastlaşdığı problemlərlə, ortaya atdığı paradokslarla qısaca tanış edim. Ki, sonra demək istədiklərimi izah edərkən oxucuda çaşqınlıq yaratmasın.
Kinolarda keçmişə səyahət edən səyyahın saatı əksinə gedir, valideynlərinin cavanlığını görür və yaxud dinozavrlar dövrünə düşür. Bu gün dünyaca məhşur alimlərin iştirak etdiyi elmi sənədli filmlərdə də eyni düşüncə tərzini təbliğ edir, bu zaman ortaya çıxan paradoksların həllini bu sənədli filmlərdə, yazdıqları kitablarda, oxuduqları mühazirələrdə eyni cür həll etməyə çalışırlar.
Alimlərin ortaya atdığı və tez-tez rastlaşdığımız zamanla səyahət üçün istifadə olunan hipotezlər aşağıdakılardır.
Zaman-məkan anlayışı
Nisbilik nəzəriyyəsinə görə, kainat 3 məkan ölçüsündən və bir zaman ölçüsündən təşkil olunub və bu ölçülər bir-biri ilə sıx əlaqədədir. Ümumi nisbilik nəzəriyyəsində məkan-zaman ölçüsü vahid təbiətə malikdir. Və fəzada olan obyektlər bir-biri ilə qravitasiya qüvvəsi ilə bağlı olur. Nisbilik nəzəriyyəsində zaman bir ölçü olaraq məkan ölçülərindən ayrılmır və müşahidəçinin sürətindən asılı olaraq dəyişə bilir.
Kainatı təsvir etmək üçün lazım olan ölçülər tam müəyyən olunmayıb və kainatı izah edən müxtəlif nəzəriyyələrdə bu ölçülər də müxtəlif ola bilər. Məsələn, “Simlər (string) Nəzəriyyəsi”ndə zamanla birlikdə 10 ölçünün varlığı hesab edilir. M-nəzəriyyədə 11 ölçü qəbul olunur. Alimlərin dediklərinə görə, 6-7 ölçü Plank uzunluğuna qədər ultrakiçik məsafədə (~1,6×10^-35 metr) kompaktlaşıblar (compactification). Buna görə də onları müşahidə edə bilmirik. Hətta Simlər Nəzəriyyəsinin bozon variantında 26 ölçü olduğu hesablanır. Bu hesablamalara görə, ilk olaraq bu əlavə ölçülər 10 adi ölçüyə kimi, o da öz növbəsində 4 ölçüyə kimi kompaktlaşa bilirlər.
Bunlardan aydın oldu ki, zamansız məkanı təsəvvür etmək olmur. Və qeyd olunduğu kimi, zaman məkanı dərk etmək üçün ayrılmaz bir hissədir.
Bu gün müasir fizika, əsasən də kvant fizikası zamanla səyahəti real sayır, keçmişə-gələcəyə getməyin mümkün olduğunu qəbul edir.
Zamanla səyahət dedikdə, hipotez olaraq insanın (hər hansı bir obyektin) indiki zamandan keçmişə və yaxud gələcəyə hərəkət etməsi (getməsi) nəzərdə tutulur.
Zamanla səyahəti 2 yerə bölmək olar.
1. Gələcəyə səyahət.
2. Keçmişə səyahət.
Fizikada gələcəyə səyahət elə də böyük problem sayılmır. Amma keçmişə səyahət bir az qəliz məsələdir. Yəni eksperimental olaraq reallaşdırmaq sual altındadır. Lakin nisbilik nəzəriyyəsinə əsasən, hər iki hal qəbul olunan, mümkün sayılır.
Gələcəyə səyahət etməyin 2 əsas yolu
Birincisi işıq sürəti ilə və yaxud ona daha yaxın sürətlə hərəkət etməkdir. Hərəkətdə olan obyekt üçün zaman ləngimiş (zamanın relyativistik ləngiməsi) sayılır. Ümumiyyətlə, obyektin məkan-zamanda sürəti nə qədər çox olarsa, həmin obyekt üçün zaman bir o qədər çox ləngimiş olacaq. Sözsüz ki, limit işıq sürəti qəbul olunur.
Məsələn: Əgər mən işıq sürəti ilə bizə ən yaxın olan ulduza səyahət edib gəlincə mənim üçün 2 il keçərsə, Yerdəki müşahidəçi üçün bəlkə də 1000 il keçmiş olacaq. Beləcə, mən 2 ildən sonra Yerə qayıdan zaman Yer kürəsinin 1000 il sonrakı gələcəyinə düşmüş oluram. Daha aydın başa düşmək üçün: əgər mən 24 yaşında işıq sürəti ilə hərəkət edib, 26 yaşında Yerə dönürəmsə, Yerdə artıq 2012-ci il yox, 3012-ci il olacaq. Beləliklə, mən gələcəyə getmiş sayılıram. (yuxarıdakı rəqəmlər nisbi götürülüb, dəqiq hesablamalar deyil)
Eyni eksperiment əkizlər paradoksunda izah olunur.
İkincisi isə qara dəlik yaxınlığında və yaxud kütləsi çox olan obyektin içində (ətrafında) zamanın ləngiməsidir. Hansı ki, bu kimi şəraitdə qravitasiya qüvvəsi çox olur və qravitasiya qüvvəsi çox olan yerdə zaman ləngiməyə başlayır.
Zaman maşını ilə səyahət edərkən ətrafında dövr edəcəyimiz obyektin sıxlığı, kütləsi, enerjisi nə qədər çox olarsa, qravitasiya qüvvəsi də bir o qədər çox olacaq və beləcə həmin zaman maşını qəbul olunan obyekt üçün zaman ləngimiş olacaq. İzah üçün sadə bir misal çəkim… Əgər mən kosmik gəmiyə minib, qravitasiyası Yer kürəsindən 1000 dəfə çox olan obyektin yanında 1 saat vaxt keçirirəmsə, bu zaman Yerdəki müşahidəçi üçün 1000 saat vaxt keçmiş olacaq. Yəni Yerdəki müşahidəçi mənim Yerdən 1000 dəfə ağır obyektin yanında 1000 saat vaxt keçirdiyimi hesablayacaq. Lakin mənim üçün bu 1000 saat bir saata kimi ləngimiş olacaq. Gördüyünüz kimi mən bu bir saat ərzində Yerdəki müşahidəçidən 999 saat cavan qalmış oluram. Bələliklə mən Yerə qayıdınca 999 saat gələcəyə düşmüş oluram.
Başqa eksperimental sübutlardan biri kimi GPS sistemini misal çəkmək olar. Hər gün peykdəki saatlarda 38 millisaniyə Yerin səthindəki vaxtla korreksiya olunur. Əgər bu peyklərdə zamanın Yerdəki zamanı qabağlamasını bərabərləşdirməsək, onda GPS bizə lazım olan koordinatların yerini düzgün göstərməyəcək. Və hər gün toplanan bu mikrosaniyələrə görə sonrakı məsafələrdə daha çox xəta baş vermiş olacaq.
Xüsusi və ümumi nisbilik nəzəriyyəsində sürətin və qravitasiyanın zamanı ləngitməsi bir çox eksperimentlərlə təsdiq olunub. Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi bizə hipotez olaraq keçmişə də səyahət etməyə imkan yaradır.
Keçmişə səyahət etməyin də bir neçə yolları var. İşıqdan sürətli hərəkət, “köstəbək dəlikləri” və yaxud “soxulcan dəlikləri” (wormhole), kosmik “simlər”, qara dəliklərdən istifadə və s. Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinə görə, əgər informasiya və yaxud materiya işıq sürətindən yüksək sürətlə bir nöqtədən digər nöqtəyə hərəkət edərsə, ətalət hesablama sistemi (intertial frame of reference) sayəsində informasiya və yaxud obyekt keçmişə səyahət etmiş olacaq. Onu da qeyd edək ki, nisbilik nəzəriyyəsi işıqdan sürətli zərrəciklərin mövcud olmasına icazə verir. Məsələn, taxionlar kimi.
“Köstəbək dəlikləri”ndən keçmişə doğru
Enşteyn tənlikləri zaman-məkanda köstəbək dəliklərinin mövcudluğuna icazə verir. Amma köstəbək dəliklərindən istifadə etməklə keçmişə səyahət etmək üçün mütləq olaraq iki dəlik arasında əlaqə olmalıdır. Köstəbək dəliklərində yaranan əsas problem ondadır ki, keçmiş bir keçmiş olaraq zaman maşını yaranan gündən qəbul olunur. Başqa sözlə desək, “köstəbək dəliyi” üçün məkan-zamanda iki nöqtəni birləşdirən tunel yaratmaq lazım gəlir. Və yaradılacaq “köstəbək dəliyi” üçün giriş sayılacaq A nöqtəsi B nöqtəsinə görə keçmiş sayılacaq və “köstəbək dəliyi” ilə səyahət maximum A nöqtəsi yaradılan günə qədər mümkün olacaq. Həmçinin keçmişə səyahət edən zaman maşının özü olmayacaq. Bu, Stiven Hokinqin “gələcəkdən turistin gəlməməsinə” alternativ izah kimi qeyd edilir. Yəni Stiven Hokinq (Stephen Hawking) gələcəkdən hər hansı turistin keçmişə qayıda bilməməsini zaman maşının hələ hazır olmaması ilə izah edir. Qarşıdakı izahlarım Stiven Hokinqin bu fikrini səhv çıxarmış olur. Bu isə o deməkdir ki, Stiven Hokinq kimi alim də keçmişə səyahət məsələsinə birmənalı yanaşır.
Eynşteynin tənliklərinə əsasən, əgər köstəbək dəliyinin mövcud olması üçün ekzotik enerjiyə (əks enerji sıxlıqlı) ehtiyac var və bu ekzotik enerji daimi olmayan halda səyyah A nöqtəsindən B nöqtəsinə bu tunel vasitəsilə keçə bilməyəcək. Çünki tunel vaxtından əvvəl bağlanacaq. Bu haqda Eynşteyn-Rozen körpüsündə (tənliklərində) izahatlar verilib. Lakin bu gün ekzotik enerjinin mövcudluğu həm nəzəri cəhətdən, həm də eksperimental olaraq Kazimir effekti və digər eksperimentlər sayəsində sübut olunub.
Qeyd: Düşünürəm ki, bu kimi “köstəbək dəlikləri”nin məkanı deformasiyaya uğradaraq (kənara itələyərək) zaman-məkanın iki nöqtəsi arasında əlaqə yaratması çox çətin və ağılasığmaz enerji tələb edir. Əgər insanlıq yüksək inkişaf etmiş bir sivilizasiya kimi bu enerjini əlda etmiş olsa belə, “köstəbək dəliyi”nin açılması planetlər səviyyəsində kataklizmlərə gətirib çıxara bilər.
Məsələn: Əgər nə vaxtsa insan 2 metr diametrində “köstəbək dəliyi” açmaq üçün məkanı deformasiyaya uğrada biləcəksə (halbuki bu, mənə qeyri-real görünür, çünki 2 metrlik dəliyin açılması üçün istifadə oluna biləcək enerji günəşin bütün həyat tsikli boyu buraxdığı enerjidən çox ola bilər), bu, ümumilikdə milyon kilometrlərlə uzanan məkanın deformasiyaya uğraması deməkdir və bu dəlik nə qədər dərin olsa, mövcud deformasiyanın sahəsi də çox olacaq. Əgər biz Plutonun yanında 2 metrlik köstəbək dəliyi aça biləcək enerjiyə sahib olarsaq, bizim Günəş sistemimizdə olan bütün planetlər, obyektlər deformasiyaya məruz qalar və belə olan halda mövcud xaosu daha da mürəkkəbləşdirər, daha da sürətlənməsinə səbəb olarıq. Adi bizim peykimiz sayılan Ayın Yer kürəsinə nə qədər təsir etdiyini, çəkilmə-qabarmanın yaranmasına səbəb olmasını hamımız bilirik.
Keçmişə səyahətin digər variantlardan birinin kosmik sapların sayəsində mümkün olacağı qəbul olunur. Həmçinin bu kosmik sapların sayəsində “Tipler slindiri”ni hazırlamaq olar. Lakin bu kosmik silindirin uzunluğu sonsuz və yüksək sıxlıqlı olmalıdır. Onu da qeyd edim ki, belə bir slindrlə spinin fırlanma istiqamətindən asılı olaraq, həm keçmişə, həm də gələcəyə düşmək olar. Belə bir slindrin hazırlanması üçün isə yüksək texnologiyalar lazımdır - hansı ki, insan üçün belə texnologiyalar çox uzaqdır və bəlkə də əlçatmaz arzudur. Bu kimi imkanların olması şəraitində də yuxarıdakı qlobal kataklizmlərə səbəb olacaq deformasiyalar həll olunmamış qalır.
Riçard Gott-a görə kosmik “saplar” zaman-məkanda deformasiya yaradır və beləcə kəsə yolla biz mövcud zaman-məkan məsafəsini qət etmiş oluruq. Bu haqda heç bir informasiyaya malik olmadan 2-3 il əvvəl mən də özüm üçün bunu kəşf etmişdim. Hətta fizik dostum Nağı Qasımova zamanla səyahətin qısa yolunu kəşf etdiyimi desəm də, paxıllığımdan bu “sirri” ona da açıqlamamışdım. Sonradan bu fikrin yanlış olduğunu dərk edəndən sonra, kosmik saplar, məkanın deformasiyaya uğraması nəticəsində qısa yolla A nöqtəsindən B nöqtəsinə keçməkdən əl çəkdim. Sonradan öyrəndikcə, maraqlandıqca bildim ki, bu ideyanı Riçard Gott kimilər çoxdan kəşf edib. Riçard Gott`un danışıq tərzi, səsi xoşuma gəlsə də, onun baxış bucağının səhv olduğunu izah etmək istərdim. Əziz Riçard, sizin kosmik saplarınız ilə A nöqtəsindən B nöqtəsinə keçid zaman-məkandan kənar keçiddir və buna görə də “köstəbək dəlikləri”ndən heç nə ilə fərqlənmir. Sadəcə, “köstəbək dəlikləri”ndə məkan kənara itələnir, kosmik “saplar”da isə bir-birinə cəlb olunur. Hər iki halda keçid məkan-zaman üzrə olmadığı üçün bu keçid “köstəbək dəliyi” tiplidir.
Bu kimi hallar keçmişə səyahəti mümkünsüz gösərsə belə, hipotez olaraq, kağız üzərində bunun həlli var və bugün fiziklər real olaraq yox, fikri olaraq keçmişə sayahət edən zaman qarşılaşacağımız problemlərin həllinə çalışırlar.
Əlavə1: 2005-ci ildə Massaçuset Texnoloji Universitetində (MİT) gələcəkdən gələnləri qarşılamaq üçün zamanla səyahət edənlər üçün konfrans keçirilir. Onlar bir eksperiment kimi gələcəkdən gələ biləcək insanları konfransa cəlb etməyə, konfransda gələcəkdən gələn birisinin iştirakına, hətta onun zaman maşını kimi texnologiya haqqında informasiyanı paylaşacağına da ümid edirdilər. Konfransda 300-dən çox iştirakçı olsa da (bunların içində məhşur alimlər, o cümlədən nəzəri fizik, kosmoloq Alan Guth da də iştirak edib), heç kim özünü gələcəkdən gələn biri kimi təqdim etməyib.
Tədbirə yığışanlar hər zamankı kimi gələcəkdən adamın gəlməməsini fizikada olan bir neçə problemlə izah etməyə çalışıblar. Fizika üzrə professor Alexandr Vilenkin, nəzəri kosmologiya və qravitasiya üzrə professor Jaume Garriga bunun səbəbini paralel dünyalarda görürlər. Onların fikrinə görə, keçmişə səyahət edən səyyahın bu kimi konfransa gələ bilməməsinə səbəb paralel dünyaya düşməsidir.
Dr. Marc Rayman kimi alimlər isə problemi gəlcəkdə zaman maşının hələ kəşf olunmamasında görürlər. Yuxarıda dediyim kimi, zaman maşını ilə keçmişə ancaq zaman maşını kəşf olunan ana kimi qayıtmağın mümkün olduğu iddia edilir. Bu alternativlər bir növ alimlər üçün paradoksdan çıxış yolu kimi qəbul olunur.
Alexander Vilenkin və Jaume Garriganın bu fikrinə cavab olaraq bildirmək istəyirəm: əgər paralel dünyalar mövcud olsaydı, deməli, gələcəkdən keçmişə qayıdan biri üçün bizim dünyamız paralel dünyalardan biri qəbul olunmalıdır. Və gələcəkdən keçmişə bu kimi səyahət mövcud olsaydı, həmin səyyahın bizim dünyaya düşmə ehtimalı var və belə olan halda keçmişə sayahət edən səyyah (bu ehtimal gerçəkləşərsə) yenə də gəlib konfransda iştirak edə bilərdi (əgər istəsə). Yəni paralel dünyaların mövcud olması buna bir maneə törətməməlidir.
Gəlin, indi də zamanla səyahət zamanı ortaya çıxan paradokslara diqqət yetirək.
Gəlin, indi də zamanla səyahət zamanı ortaya çıxan paradokslara diqqət yetirək. Yəni alimlərin ortaya atdığı paradokslara. Alimlər özləri də qeyd edir ki, bu paradokslar həllini tapmasa, zamanla səyahət sual altında olmuş olur.
Zamanla səyahət zamanı ortaya çıxan paradokslar bunlardr:
1. Səbəb-nəticə əlaqəsinin pozulması
2. “Öldürülmüş baba” paradoksu və buna oxşar fikri eksperimentlər (keçmişə səyahət zamanı).
3. Əgər zamanla səyahət mövcud olsaydı, onda bu gün gələcəkdən gələnlər mövcud olmalı idi. Amma bunu təsdiq edən heç bir informasiya yoxdur.
Məsələn: Təsəvvür edin ki, zaman maşını kəşf olunub və siz keçmişə səyahət edib, babanınızı elə beşikdəcə öldürürsünüz. Bu zaman siz mövcud olacaqsınızmı? Axı, sizin mövcud olmanız üçün atanızın mövcud olmasına ehtiyac var. Atanızın mövcud olması üçün isə babanıza…
Gördüyünüz kimi, burda səbəb-nəticə prinsipi də orataya atılır. Yəni insan keçmişə gedib, sizin mövcud olmanıza səbəb olan hadisələrdə dəyişiklik yaradanda gələcəkdə nəticələr (olacaq hadisələr) hansı səmtə yönələcək?
Həmçinin əgər zamanla səyahət, belə bir maşın hipotez olaraq doğrudursa, onda nəyə görə bizim dünyada gələcəkdən səyahət edən hər hansı adam yoxdur? Əgər zamanla səyahət real olsaydı, onda bizim içimizdə çoxlu sayda gələcəkdən gələn turistlər mövcud olmalı idi. Amma gördüyümüz kimi, yoxdur!
Bu gün alimlər paradokslardan çıxış yolu kimi ən doğru variantı paralel dünyaları görürlər. Çünki paralel dünyaları ortaya atınca zamanla səyahət zamanı ortaya çıxa biləcək bütün paradokslar həll olunmuş olur.
Paralel dünyalar vasitəsilə paradoksların həll olunmasını irəli sürən amerikalı fizik Hugh Everett iddia edir ki, kvant mexanikasında çoxdünyalı (multidünyalar) interpritasiyaya (Many World Interpretation) görə, baş verəcək hadisələrin bir-birindən fərqli tarixçələri ola bilər. Və keçmişə səyahət zamanı paralel dünyaya düşən səyyah alternativ, paralel tarix cızır. Keçmişdə baş verən dəyişiklik paralel dünyadakı hadisələri dəyişmiş olur. Baba misalı ilə izah etsək, mən keçmişə gedib beşikdə babamı öldürürəmsə, mənim dünyamdakı babamı deyil, onun paralel dünyadakı oxşarını öldürmüş oluram, beləcə mənim oxşarım və yaxud paralel dünyada olacaq əkizim mövcud olmur.
Həmçinin gələcəkdən gələn adamların olmamasını da paralel dünyalarla çözməyə çalışırlar. Buna görə də səbəb-nəticə əlaqəsi pozulmur. Nəzəri fizik David Deutsch isə qeyd edir ki, əgər zamanla səyahət mümkündürsə, onda MWI (paralel dünyalar) də doğrudur. Stiven Hokinqin isə bu məsələyə yaxşı bir cavabı var. Hokinqə görə, əgər MWI doğrudursa, ardıcıl hadisələrdən birini yaşamaq üçün zamanla səyahət edənlərdən birini gözləməliyik. Buna görə də zamanla səyahət edən öz dünyasında qalır, daha hansısa başqa dünyaya getmir.
“Novikovun ardıcıllıq prinsipi” isə rus astrofizik-nəzəriyyəçisi, kosmoloq Novikov tərəfindən irəli sürülüb və əsas məqsəd zamanla səyahət zamanı yarana biləcək paradoksları aradan qaldırmaqdır. Bu prinsipə əsasən, keçmişə səyahət edən səyyahın gələcəkdə baş verənləri dəyişmək üçün atdığı hər bir addım boşa çıxır və yaxud bu ehtimal sıfıra bərabədir. Əgər “12 meymun” filminə baxmısınızsa, bu prinsipi orada daha vizual görmək olar. Baş qəhrəman gələcəkdə baş verən pandemiyanın qarşısını almaq üçün keçmişə səyahət edir və hadisələrin inkişaf xəttini dəyişməklə gələcəkdə baş verəcək pandemiyanın qarşısını almağa çalışır. Lakin hər dəfə müxtəlif maneələrə rast gəlir və beləliklə, eyni hadisə müxtəlif süjet xətti ilə yenə də baş verir.
Və yaxud “Behold the Man” əsərində baş qəhrəman İsa peyğəmbəri qarşılamaq üçün eradan əvvəl 28-ci ilə səyahət edir. Lakin hadisələr elə səmtə yönəlir ki, sonda İsa peyğəmbər özü olur. Hadisələr Bibliyadakı kimi təkrarlanır.
Sevdiyim filmlərdən biri olan “Andormeda ştammı” filmində gələcəkdən ölümcül virus göndərilir. Alimlər həmin virusu deşifrə edəndə onu neytrallaşdıra bilən bakteriyanın adını da tapmış olurlar, bundan əlavə, ayrıca simvol və kod da. Lakin kodun və simvolun mənasını açıqlaya bilmədikləri üçün, bu virusun gələcəkdən kimlər tərəfindən göndərildiyini də anlaya bilmirlər. Zərərsizləşdirilən virusun tam məhvinə əmin olsalar da, Rusiya dövləti gizlincə virusun bir nüsxəsini oğurlayaraq, MİR kosmik stansiyasında eyni nömrəli kod və simvolla saxlayır. Bu isə bir daha “Novikovun ardıcıllıq prinspi”nə işarədir. Yəni gələcəkdən göndərilən bu virus elə gələcəkdəki insanlar tərəfindən göndərilib, hansı ki, gələcəyə nəzərən keçmişdə MİR kosmik stansiyasında onun emblemi, saxlanılan qutunun kodu və onu zərərsizləşdirən bakteriya haqqında informasiya qeyd olunmuşdu.
İndi isə paralel dünyaların mövcudluğunun nəyə görə yanlış olduğunu izah etməyə çalışım.
Əgər paralel dünyaların mövcudluğunu qəbul etsək, ortada bir problem yenə də açıq olaraq qalır. Əgər MWİ doğrudursa, deməli, keçmişə səyahət edən səyyah paralel dünyada öz dünyasındakı hadisələri görə bilməz! Çünki bunun özü səbəb-nəticə əlaqələrinin pozulması deməkdir. Əgər paralel dünyalar mövcuddursa, deməli, sonsuz sayda paralel dünyaların bəzilərində heç “insan” adlı məxluq mövcud olmamalıdır! Və paralel dünyaya düşən səyyah gedib orada babasını görməməməli və bu səbəbdən öldürə bilməməlidir! Çünki hər bir paralel dünyanın yarandığı andan öz fiziki qanunlarının, xaosun sayəsində öz tarixcəsi olmalıdır. Kainatda hər şey xaos üzərində qurulub. İnsanın dəyərləndirə bilmədiyi ən kiçik hadisənin belə, böyük nəticələr gətirib çıxara bildiyi bu kainatda, paralel dünyada gedib öz babasını görmək və yaxud Yer kürəsini görmək, öz küçəsini, öz evini görmək, həmin dünyalarda da eyni “mən”i görmək məntiqə sığmır. Kiçik bir səbəbin böyük nəticələr yaratdığı qanunlarn mövcud olan kainatda səyyahn paralel dünyaya gedib, bu dünyada gördüyü her şeyi eynilə görəcəyi mümkün deyil.
Ortaya paralel dünyaların mövcudluğunu sual altına salan yeni bir paradoks da çıxır. Əgər bütün ardıcıllıq olduğu kimi təkrarlanırsa, onda bu səyyah gedib babasini öldürə bilməməlidir! Çünki bütün ardıcıllıq olduğu kimidirsə (absurd və heç bir məntiqi əsası olmayan fikir), səyyahın babası öləndən sonra belə hadisələr eyni xətt üzrə hərəkət etməlidir. Bir halda ki, babaya qədər hər şey sinxron gedib, babann öümü bu sinxronluğu niyə pozsun ki?.. Əgər sonsuz sayda bütün paralel dünyalarda hər şey eynilə təkrarlanırsa, mən zaman maşınına minib paralel dünyaya səyahət edirəmsə, onda paralel dünyalarda olan sonsuz “mən”lər də zaman maşınına minib paralel dünyalara getməli və beləcə, paralel dünyalardakı babalarının oxşarlarını öldürməsi mütləq olmalıdır. Hətta bizim paralel dünyalardakı əkizimizin başqa ixtisas sahibi ola, başqa ünvanda yaşaya biləcəyi kimi fikirlər də irəli sürür.
Ortaya başqa suallar da çıxır. Məsələn: Əgər mən zamanla səyahət edib, paralel dünyanın keçmişinə qayıtmışamsa, babamı öldürməmişdən əvvəl mağazaya girib bir şərab alıramsa, bu, artıq başqasının alacağı şərabı almağım və beləcə, hadisələr səmtini dəyişməyim deməkdir.
Və yaxud paralel dünyaya gedərkən həmin dünyadakı hər hansı bir adamın mənə baxması artıq yeni hadisələr tarixcəsi cızmış olur. Tutaq ki, biri yolun ortasinda dayanıb mənə baxır və beləcə, az da olsa zamanını mənə ayırmış olur, hansı ki, bu zaman ərzində yolu keçə bilərdi, buna görə də evə tez çata bilərdi, evə vaxtından tez çatdığı üçün uşağına dərmanı bir az tez verə bilərdi, beləliklə, uşaq sağ qala bilərdi... İstənilən misal çəkmək olar. Bir sözlə, “kəpənək effetki” hər yerdə mövcuddur. “Və ildırım çaxdı” filmini izləməyinizi məsləhət görərdim. Filmdə keçmişə qayıdaraq, adi kəpənəyi tapdalayıb öldürməyin gələcəyi nə qədər dəyişəcəyi çox yaxşı izah edilir.
Paralel dünyalar izahı ilə bağlı digər problem budur ki, onlar doğru olarsa, keçmişə səyahət edən səyyah geri qayıda bilməyəcək. Çünki başqa paralel dünyanın gələcəyinə düşmək ehtimalı daha çoxdur. Əgər paralel dünyalar mövcuddursa, deməli, onların sayı sonsuz olmalıdır. Buna uyğun olaraq, səyyahın təzədən öz dünyasına qayıtmaq şansı sıfıra enir.
İndi isə “Novikovun ardıcıllıq prinsipi”nin nəyə görə yalnış olduğunu və buna görə də paradoksu həll etmədiyini izah etməyə çalışım. Tutaq ki, keçmişə səyahət mövcuddur və “12 meymun”dakı kimi, səyyah keçmişə qayıdıb, ölümcül virusun yayılmasının qarşısını almaq istəyir. Ortaya sual çıxır: nəyə görə səyyah müxtəlif variantlarla virusun yayılmasının qarşısını almaq istəsə də, uğursuzluğa düçar olur? Buna səbəb olan o qaranlıq qüvvə nədir ki, hadisələr müxtəlif xətt üzrə hərəkət etsə də, sonda bütün xəttlər birləşir və bir nəticəyə aparır? Niyə?
“Novikovun ardıcıllıq prinsipi” bu suala cavab verməmiş özü sual altına düşür. Çünki səyyah həqiqtən eyni dünyada keçmişinə qayıdıb virusun yayılmasının qarşısını almaq imkanına malikdirsə və buna görə də əvvəlkindən fərqli tarixcə cızırsa, deməli, bu, artıq virusa qarşı qalibiyyətdir, yəni çox böyük ehtimalla, virusun yayılmasının qarşısını ala biləcək. Çünki səyyah bu səfər planlı tərpənəcək. Bu yolla da müxtəlif tarixcəli hadisələrin təzədən sonda birləşib eyni hadisəni törətmə ehtimalı sıfıra enir. Demək olar ki, mümkün olmur… Əvəzində başqa sual ortaya çıxır. Eyni dünyada kecmişə qayıdaraq hadisələri dəyişən səyyahın gəldiyi dövrdə hadisələr necə dəyişə bilər? Ümumiyyətlə, dəyişməyəcək! Axı, səyyahın gəldiyi indiki (gələcək) zamanda olan olub, hadisələr virusun yayılmasından sonrakı kimi öz cığırı ilə gedir. Səyyahın keçmişə qayıtmasının səbəbkarı pandemiyadır. Və bu paralel dünya olmadığı üçün, yəni öz dünyasının keçmişinə qayıtdığı üçün, deməli, səyyah kecmişə qayıdıb hadisələri dəyişə bilməz! Deməli, səyyah öz dünyasında keçmişə səyahət edə bilməməlidir!
Yuxarıda alimlərin ortaya atdığı iddiaların paradoksları həll etmədiyini, hətta bu iddiaların özlərinin sual altında olduğunu, paradoksal olduğunu göstərdim. İndi isə keçək izahlarımla zamanla bağlı paradoksların həllinə.
Yuxarıdakı izahlarımdan hər kəsə zamanla bağlı paradoksların həlli üçün ortaya atılan hipotezlərin özünün sual altında olduğu bəlli oldu. Lakin biz zaman anlayışına başqa prizmadan baxıb, keçmiş, indiki və gələcək zamanın eyni anda mövcud ola bilməsini qəbul edərsək, heç bir paradoksa ehtiyac qalmır. Bu isə zamanla bağlı paradoksların həlli deməkdir.
Məkan-zamana görə zaman bir ölçü kimi qəbul edilir. Əgər biz yuxarıda irəli sürülən hipotezlər, fikri eksperimentlərdəki kimi keçmişə qayıdıb, nənəmizi, babamızı və s. görə biliriksə, bununla artıq zamanın bir ölçü kimi qəbul olunmasına qarşı çıxırıq. Çünki biz zamana bir ölçü kimi baxsaq (nisbilik nəzəriyyəsində zamana bir ölçü kimi baxılır), bu zaman kecmişə qayıdan səyyah babasını görməməlidir. Ümumiyyətlə, yuxarıda alimlərin izah etdiyi keçmişdən söhbət gedə bilməz. Baxın! Ən böyük problemlər də burdan başlayır - bizim “keçmişə səyahət” deyərkən, keçmişə qayıdıb uşaqlığımızı görə biləcəyimizdən!
Biz keçmişimizi onun içindən yox, ancaq qıraqdan müşahidə edə bilərik. Və bizim özümüzə nəzərən keçmişimizi dəyişə bilmərik. Yəni biz bu keçmiş anlayışına başqa prizmadan baxsaq, onda bu paradokslara da ehtiyac qalmır, hansısa gələcəkdən gələn turistlərə də.
Bildiyimiz kimi, insan ətraf aləmi öz duyğu orqanları ilə qəbul (dərk) edir. Eşitmə, görmə, qoxu, dad, toxunma, 6-cı hiss və s. Və bizim gözümüz bir organ olaraq ətraf mühitdən elektromaqnit şüalanmasının görünən uzunluqlarını (işıq) qəbul edib, beynə ötürür, beyin isə öz növbəsində bu dalğa uzunluqlarını analiz və dərk edir. Görmənin zamanın dərk olunmasında böyük rolu var. Mən uzaqdan kimisə görürəmsə, bu həmin anda gördüyüm həmin adam deyil. Onun bir neçə mikrosaniyə keçmişdəki vəziyyətidir. Yəni işıq düşür həmin insanın üzərinə, onlardan bəziləri əks olunur, əks olunan dalğa uzunluğu gözümə düşür, gözüm informasiyanı (obyektdən əks olunan elektromaqnit şüalanmasını) beyinə ötürür, beyin analiz edir və bu zaman mən həmin insanın orda güləriz dayandığını, mənə baxdığını dərk etmiş (görmüş) oluram. Amma bu dərk üçün keçilən mikrosaniyələr ərzində artıq ikinci kadr gəlir. Və bu ikinci kadrı birinci kadr dərk olunandan bir neçə mikrosaniyə sonra görmüş olacam. Çox güman ki, aradakı interval maksium Plant vaxtı qədər qısaldıla bilər. Bizim ətraf mühiti dərk etməmizdə ən böyük rolu işıq (elektromaqnit şüalanması) oynayır. Gördüyünüz kimi, mən onun keçmişini dərk edə-edə (görərək) onun ikinci kadrı (sonrakı vəziyyəti, görüntüsü) ilə eyni anda mövcud olmuş oluram. Yəni mən onunla indiki zamanda mövcud olan anda yalnız onun keçmişini görə, hiss edə, dərk edə bilirəm.
Bu, bir növ kainatın, ətrafın bütünlüklə şəkilli dünyadan təşkil olunduğunu göstərir. Bir növ bizlər bu an keçmişin içində mövcuduq. Saniyədə 24 kadrdan ibarət videomaterialı da misal çəkmək olar. Biz videonu hərəkətli görsək də, videoda canlanan görüntü bir saniyədə 24 fotokadrın sıralanmasından ibarətdir.
Başqa bir misal çəkim. Biz ulduzlara baxırıq. Səmada gördüyümüz ulduzlardan, planetlərdən işıq müəyyən müddət yol gəlir. Adicə Günəş işığı Yer planetinə 8 dəqiqə 19 saniyəyə gəlib çatır. Bu isə o deməkdir ki, biz Günəşlə bir yerdə indi, bu an mövcud ola-ola günəşin 8 dəqiqə 19 saniyə əvvəlki vəziyyətini (keçmişini) görmüş oluruq. Bu an Günəşlə bir yerdə mövcud ola-ola, onda baş verənləri günəşə nəzərən 8 dəqiqə 19 saniyə sonra görmüş olacayıq.
Göz bizim duyğu orqanlarından biri olaraq obyekti, ətraf aləmi dərk etməkdə böyük rola malikdir. Görüntünü yaradan fotonlardır. Fotonlar ayrı-ayrı kvant hissəcikləri olmaqla yanaşı, informasiya daşıyıcısıdırlar. Biz obyekti görürüksə, deməli, beynimiz onu dərk etdiyi üçün görürük.
Tutaq ki, bizim səmada gördüyümüz ulduz 40 işıq ili uzaqdadır. Gördüyümüz ulduzun işığı əslində həmin ulduzun 40 il əvvəlki vəziyyəti olduğu üçün, bu an həmin ulduzda baş verənləri 40 ildən sonra görmüş olacağıq.
Baxın, biz ulduzun 40 illik keçmişini görürük, həmçinin bu an o ulduzda nələrsə baş verir. Deməli, ulduzun kecmişi və indiki zamanı eyni anda mövcud olması dərk olunur.
Tutaq ki, mənim “köstəbək dəlikləri” ilə işləyən zaman maşınım var və mən öz zaman maşınıma minib, 31 dekabr 2012-cü il 16:00 tarixində “köstəbək dəliyi” ilə 3 dəqiqəyə düz həmin ulduzun yanından çıxıram (16:03). Yerdə müşahidəçi olan qardaşımın isə superteleskopu var. Mən dəliyə daxil olandan 3 dəqiqə sonra qardaşım həmin ulduza baxır, lakin məni görmür. Bu an, yəni 16:03-də qardaşım teleskopdan baxan zaman mən həmin ulduzun yanındayam və kosmik gəmimdəki kompüterimdə də tarix 31 dekabr 2012-cü 16:03-ü göstərir. Amma həmin ulduzdan gələn informasiyanın (işığın) qardaşımın teleskopuna çatması üçün 40 il vaxt keçməlidir deyə, qardaşım teleskopla məni 40 ildən sonra görə bilər.
Deməli, qardaşım A nötqəsində (Yer kürəsi) teleskopu ilə B nöqtəsinə (ulduz) baxır və məni görmür, halbuki mən B nöqtəsindəyəm. Hər ikimizin kompüteri də 31 dekabr 2012-ci il 16:03 tarixini göstərir. Yəni hər ikimiz eyni zamanda mövcuduq (indiki zaman). Lakin B nöqtəsinə (ulduzun yanında olan mənə) nəzərən A nöqtəsi (qardaşım) 40 il gələcəkdə mövcud olmuş olur. Çünki məni 40 ildən sonra ulduza baxanda görə biləcək. Həmçinin mən B nöqtəsindən A nöqtəsinə baxanda A nöqtəsinin, yəni Yerin 40 il əvvəlki vəziyyətini görmüş olacam. Yəni mənim güclü superteleskopum olsa, mən 1972-ci ildəki hadisələri çox asanlıqla bir film kimi izləyə bilərəm. Və yaxud A nöqtəsindən B nöqtəsinə gələn mən (səyyah) B nöqtəsi üçün gələcəkdən gəlmiş sayılıram. Mən gəldiyim dövrə (qardaşıma nəzərən indiki zaman) qayıtmış olsam, ulduza nəzərən 40 il gələcəyə getmiş (əslində qayıtmış) oluram. Və təzədən 31 dekabr 2012-ci il 16:06 tarixində qardaşımla bir yerdə gedib-gəldiyim ulduza baxsam, özümü görməyəcəyəm. Amma bu hadisənin üstündən 40 il keçdikdən sonra, yəni 31 dekabr 2052-ci il 16:03-də teleskopla həmin ulduza baxanda özümü görəcəyəm. Özü də 40 il əvvəlki vəziyyətimi, yəni cavanlığımı. Kosmik gəmimdəki kompüterdə isə 31 dekabr 2012-ci il 16:03 yazılıb və saniyələr öz axarı ilə irəli gedir. Gördüyünüz kimi, indiki zamana görə (31 dekabr 2052-ci il) 40 il əvvəlki hadisəni (keçmişi) indiki zamanda müşahidə etmiş olacağam.
Buna oxşar hadisəni “Kontakt” filmində görmək olar. 26 işıq ili uzaqda olan Vega ulduzundan siqnal qəbul olunur və siqnal deşifrə olununca Hitlerin ilk radioçıxışı olduğunu görürlər. Halbuki, bu çıxışın üstündən 52 il keçib. Yəni siqnal Yer kürəsindən 26 işıq ili yol qət edərək Veqaya çatıb, oradan təzədən geriyə göndərilib. Və siqnalın təzədən bizə çatması üçün 26 il vaxt keçib.
Nəticə: Zamana bu prizmadan yanaşanda yuxarıda alimlərin ortaya atdığı heç bir paradoksa ehtiyac qalmır. Zamanla səyahət bu formada baş verəndə səbəb-nəticə ardıcıllığı da pozulmur. Hadisələr geriyə dönən xətt üzrə inkişaf edə bilməz! Hər bir hadisənin bir başlanğıcı və bir sonu var. Mən keçmişə qayıdıb babamı, nənəmi və yaxud uşaqlığımı görə bilmərəm, çünki o, başqa hadisədir, mənim yaradacağım isə başqa hadisə oldu. Gördüyünüz kimi, gələcəkdən keçmişə gedən səyyah olsa belə, o, insanları görməyəcək, baş vermiş hadisələrin tarixcəsinə düşməyəcək. O, keçmişi bir video kimi izləyə bilər.
1. Səbəb-nəticə əlaqəsinin pozulması
2. “Öldürülmüş baba” paradoksu və buna oxşar fikri eksperimentlər (keçmişə səyahət zamanı).
3. Əgər zamanla səyahət mövcud olsaydı, onda bu gün gələcəkdən gələnlər mövcud olmalı idi. Amma bunu təsdiq edən heç bir informasiya yoxdur.
Məsələn: Təsəvvür edin ki, zaman maşını kəşf olunub və siz keçmişə səyahət edib, babanınızı elə beşikdəcə öldürürsünüz. Bu zaman siz mövcud olacaqsınızmı? Axı, sizin mövcud olmanız üçün atanızın mövcud olmasına ehtiyac var. Atanızın mövcud olması üçün isə babanıza…
Gördüyünüz kimi, burda səbəb-nəticə prinsipi də orataya atılır. Yəni insan keçmişə gedib, sizin mövcud olmanıza səbəb olan hadisələrdə dəyişiklik yaradanda gələcəkdə nəticələr (olacaq hadisələr) hansı səmtə yönələcək?
Həmçinin əgər zamanla səyahət, belə bir maşın hipotez olaraq doğrudursa, onda nəyə görə bizim dünyada gələcəkdən səyahət edən hər hansı adam yoxdur? Əgər zamanla səyahət real olsaydı, onda bizim içimizdə çoxlu sayda gələcəkdən gələn turistlər mövcud olmalı idi. Amma gördüyümüz kimi, yoxdur!
Bu gün alimlər paradokslardan çıxış yolu kimi ən doğru variantı paralel dünyaları görürlər. Çünki paralel dünyaları ortaya atınca zamanla səyahət zamanı ortaya çıxa biləcək bütün paradokslar həll olunmuş olur.
Paralel dünyalar vasitəsilə paradoksların həll olunmasını irəli sürən amerikalı fizik Hugh Everett iddia edir ki, kvant mexanikasında çoxdünyalı (multidünyalar) interpritasiyaya (Many World Interpretation) görə, baş verəcək hadisələrin bir-birindən fərqli tarixçələri ola bilər. Və keçmişə səyahət zamanı paralel dünyaya düşən səyyah alternativ, paralel tarix cızır. Keçmişdə baş verən dəyişiklik paralel dünyadakı hadisələri dəyişmiş olur. Baba misalı ilə izah etsək, mən keçmişə gedib beşikdə babamı öldürürəmsə, mənim dünyamdakı babamı deyil, onun paralel dünyadakı oxşarını öldürmüş oluram, beləcə mənim oxşarım və yaxud paralel dünyada olacaq əkizim mövcud olmur.
Həmçinin gələcəkdən gələn adamların olmamasını da paralel dünyalarla çözməyə çalışırlar. Buna görə də səbəb-nəticə əlaqəsi pozulmur. Nəzəri fizik David Deutsch isə qeyd edir ki, əgər zamanla səyahət mümkündürsə, onda MWI (paralel dünyalar) də doğrudur. Stiven Hokinqin isə bu məsələyə yaxşı bir cavabı var. Hokinqə görə, əgər MWI doğrudursa, ardıcıl hadisələrdən birini yaşamaq üçün zamanla səyahət edənlərdən birini gözləməliyik. Buna görə də zamanla səyahət edən öz dünyasında qalır, daha hansısa başqa dünyaya getmir.
“Novikovun ardıcıllıq prinsipi” isə rus astrofizik-nəzəriyyəçisi, kosmoloq Novikov tərəfindən irəli sürülüb və əsas məqsəd zamanla səyahət zamanı yarana biləcək paradoksları aradan qaldırmaqdır. Bu prinsipə əsasən, keçmişə səyahət edən səyyahın gələcəkdə baş verənləri dəyişmək üçün atdığı hər bir addım boşa çıxır və yaxud bu ehtimal sıfıra bərabədir. Əgər “12 meymun” filminə baxmısınızsa, bu prinsipi orada daha vizual görmək olar. Baş qəhrəman gələcəkdə baş verən pandemiyanın qarşısını almaq üçün keçmişə səyahət edir və hadisələrin inkişaf xəttini dəyişməklə gələcəkdə baş verəcək pandemiyanın qarşısını almağa çalışır. Lakin hər dəfə müxtəlif maneələrə rast gəlir və beləliklə, eyni hadisə müxtəlif süjet xətti ilə yenə də baş verir.
Və yaxud “Behold the Man” əsərində baş qəhrəman İsa peyğəmbəri qarşılamaq üçün eradan əvvəl 28-ci ilə səyahət edir. Lakin hadisələr elə səmtə yönəlir ki, sonda İsa peyğəmbər özü olur. Hadisələr Bibliyadakı kimi təkrarlanır.
Sevdiyim filmlərdən biri olan “Andormeda ştammı” filmində gələcəkdən ölümcül virus göndərilir. Alimlər həmin virusu deşifrə edəndə onu neytrallaşdıra bilən bakteriyanın adını da tapmış olurlar, bundan əlavə, ayrıca simvol və kod da. Lakin kodun və simvolun mənasını açıqlaya bilmədikləri üçün, bu virusun gələcəkdən kimlər tərəfindən göndərildiyini də anlaya bilmirlər. Zərərsizləşdirilən virusun tam məhvinə əmin olsalar da, Rusiya dövləti gizlincə virusun bir nüsxəsini oğurlayaraq, MİR kosmik stansiyasında eyni nömrəli kod və simvolla saxlayır. Bu isə bir daha “Novikovun ardıcıllıq prinspi”nə işarədir. Yəni gələcəkdən göndərilən bu virus elə gələcəkdəki insanlar tərəfindən göndərilib, hansı ki, gələcəyə nəzərən keçmişdə MİR kosmik stansiyasında onun emblemi, saxlanılan qutunun kodu və onu zərərsizləşdirən bakteriya haqqında informasiya qeyd olunmuşdu.
İndi isə paralel dünyaların mövcudluğunun nəyə görə yanlış olduğunu izah etməyə çalışım.
Əgər paralel dünyaların mövcudluğunu qəbul etsək, ortada bir problem yenə də açıq olaraq qalır. Əgər MWİ doğrudursa, deməli, keçmişə səyahət edən səyyah paralel dünyada öz dünyasındakı hadisələri görə bilməz! Çünki bunun özü səbəb-nəticə əlaqələrinin pozulması deməkdir. Əgər paralel dünyalar mövcuddursa, deməli, sonsuz sayda paralel dünyaların bəzilərində heç “insan” adlı məxluq mövcud olmamalıdır! Və paralel dünyaya düşən səyyah gedib orada babasını görməməməli və bu səbəbdən öldürə bilməməlidir! Çünki hər bir paralel dünyanın yarandığı andan öz fiziki qanunlarının, xaosun sayəsində öz tarixcəsi olmalıdır. Kainatda hər şey xaos üzərində qurulub. İnsanın dəyərləndirə bilmədiyi ən kiçik hadisənin belə, böyük nəticələr gətirib çıxara bildiyi bu kainatda, paralel dünyada gedib öz babasını görmək və yaxud Yer kürəsini görmək, öz küçəsini, öz evini görmək, həmin dünyalarda da eyni “mən”i görmək məntiqə sığmır. Kiçik bir səbəbin böyük nəticələr yaratdığı qanunlarn mövcud olan kainatda səyyahn paralel dünyaya gedib, bu dünyada gördüyü her şeyi eynilə görəcəyi mümkün deyil.
Ortaya paralel dünyaların mövcudluğunu sual altına salan yeni bir paradoks da çıxır. Əgər bütün ardıcıllıq olduğu kimi təkrarlanırsa, onda bu səyyah gedib babasini öldürə bilməməlidir! Çünki bütün ardıcıllıq olduğu kimidirsə (absurd və heç bir məntiqi əsası olmayan fikir), səyyahın babası öləndən sonra belə hadisələr eyni xətt üzrə hərəkət etməlidir. Bir halda ki, babaya qədər hər şey sinxron gedib, babann öümü bu sinxronluğu niyə pozsun ki?.. Əgər sonsuz sayda bütün paralel dünyalarda hər şey eynilə təkrarlanırsa, mən zaman maşınına minib paralel dünyaya səyahət edirəmsə, onda paralel dünyalarda olan sonsuz “mən”lər də zaman maşınına minib paralel dünyalara getməli və beləcə, paralel dünyalardakı babalarının oxşarlarını öldürməsi mütləq olmalıdır. Hətta bizim paralel dünyalardakı əkizimizin başqa ixtisas sahibi ola, başqa ünvanda yaşaya biləcəyi kimi fikirlər də irəli sürür.
Ortaya başqa suallar da çıxır. Məsələn: Əgər mən zamanla səyahət edib, paralel dünyanın keçmişinə qayıtmışamsa, babamı öldürməmişdən əvvəl mağazaya girib bir şərab alıramsa, bu, artıq başqasının alacağı şərabı almağım və beləcə, hadisələr səmtini dəyişməyim deməkdir.
Və yaxud paralel dünyaya gedərkən həmin dünyadakı hər hansı bir adamın mənə baxması artıq yeni hadisələr tarixcəsi cızmış olur. Tutaq ki, biri yolun ortasinda dayanıb mənə baxır və beləcə, az da olsa zamanını mənə ayırmış olur, hansı ki, bu zaman ərzində yolu keçə bilərdi, buna görə də evə tez çata bilərdi, evə vaxtından tez çatdığı üçün uşağına dərmanı bir az tez verə bilərdi, beləliklə, uşaq sağ qala bilərdi... İstənilən misal çəkmək olar. Bir sözlə, “kəpənək effetki” hər yerdə mövcuddur. “Və ildırım çaxdı” filmini izləməyinizi məsləhət görərdim. Filmdə keçmişə qayıdaraq, adi kəpənəyi tapdalayıb öldürməyin gələcəyi nə qədər dəyişəcəyi çox yaxşı izah edilir.
Paralel dünyalar izahı ilə bağlı digər problem budur ki, onlar doğru olarsa, keçmişə səyahət edən səyyah geri qayıda bilməyəcək. Çünki başqa paralel dünyanın gələcəyinə düşmək ehtimalı daha çoxdur. Əgər paralel dünyalar mövcuddursa, deməli, onların sayı sonsuz olmalıdır. Buna uyğun olaraq, səyyahın təzədən öz dünyasına qayıtmaq şansı sıfıra enir.
İndi isə “Novikovun ardıcıllıq prinsipi”nin nəyə görə yalnış olduğunu və buna görə də paradoksu həll etmədiyini izah etməyə çalışım. Tutaq ki, keçmişə səyahət mövcuddur və “12 meymun”dakı kimi, səyyah keçmişə qayıdıb, ölümcül virusun yayılmasının qarşısını almaq istəyir. Ortaya sual çıxır: nəyə görə səyyah müxtəlif variantlarla virusun yayılmasının qarşısını almaq istəsə də, uğursuzluğa düçar olur? Buna səbəb olan o qaranlıq qüvvə nədir ki, hadisələr müxtəlif xətt üzrə hərəkət etsə də, sonda bütün xəttlər birləşir və bir nəticəyə aparır? Niyə?
“Novikovun ardıcıllıq prinsipi” bu suala cavab verməmiş özü sual altına düşür. Çünki səyyah həqiqtən eyni dünyada keçmişinə qayıdıb virusun yayılmasının qarşısını almaq imkanına malikdirsə və buna görə də əvvəlkindən fərqli tarixcə cızırsa, deməli, bu, artıq virusa qarşı qalibiyyətdir, yəni çox böyük ehtimalla, virusun yayılmasının qarşısını ala biləcək. Çünki səyyah bu səfər planlı tərpənəcək. Bu yolla da müxtəlif tarixcəli hadisələrin təzədən sonda birləşib eyni hadisəni törətmə ehtimalı sıfıra enir. Demək olar ki, mümkün olmur… Əvəzində başqa sual ortaya çıxır. Eyni dünyada kecmişə qayıdaraq hadisələri dəyişən səyyahın gəldiyi dövrdə hadisələr necə dəyişə bilər? Ümumiyyətlə, dəyişməyəcək! Axı, səyyahın gəldiyi indiki (gələcək) zamanda olan olub, hadisələr virusun yayılmasından sonrakı kimi öz cığırı ilə gedir. Səyyahın keçmişə qayıtmasının səbəbkarı pandemiyadır. Və bu paralel dünya olmadığı üçün, yəni öz dünyasının keçmişinə qayıtdığı üçün, deməli, səyyah kecmişə qayıdıb hadisələri dəyişə bilməz! Deməli, səyyah öz dünyasında keçmişə səyahət edə bilməməlidir!
Yuxarıda alimlərin ortaya atdığı iddiaların paradoksları həll etmədiyini, hətta bu iddiaların özlərinin sual altında olduğunu, paradoksal olduğunu göstərdim. İndi isə keçək izahlarımla zamanla bağlı paradoksların həllinə.
Yuxarıdakı izahlarımdan hər kəsə zamanla bağlı paradoksların həlli üçün ortaya atılan hipotezlərin özünün sual altında olduğu bəlli oldu. Lakin biz zaman anlayışına başqa prizmadan baxıb, keçmiş, indiki və gələcək zamanın eyni anda mövcud ola bilməsini qəbul edərsək, heç bir paradoksa ehtiyac qalmır. Bu isə zamanla bağlı paradoksların həlli deməkdir.
Məkan-zamana görə zaman bir ölçü kimi qəbul edilir. Əgər biz yuxarıda irəli sürülən hipotezlər, fikri eksperimentlərdəki kimi keçmişə qayıdıb, nənəmizi, babamızı və s. görə biliriksə, bununla artıq zamanın bir ölçü kimi qəbul olunmasına qarşı çıxırıq. Çünki biz zamana bir ölçü kimi baxsaq (nisbilik nəzəriyyəsində zamana bir ölçü kimi baxılır), bu zaman kecmişə qayıdan səyyah babasını görməməlidir. Ümumiyyətlə, yuxarıda alimlərin izah etdiyi keçmişdən söhbət gedə bilməz. Baxın! Ən böyük problemlər də burdan başlayır - bizim “keçmişə səyahət” deyərkən, keçmişə qayıdıb uşaqlığımızı görə biləcəyimizdən!
Biz keçmişimizi onun içindən yox, ancaq qıraqdan müşahidə edə bilərik. Və bizim özümüzə nəzərən keçmişimizi dəyişə bilmərik. Yəni biz bu keçmiş anlayışına başqa prizmadan baxsaq, onda bu paradokslara da ehtiyac qalmır, hansısa gələcəkdən gələn turistlərə də.
Bildiyimiz kimi, insan ətraf aləmi öz duyğu orqanları ilə qəbul (dərk) edir. Eşitmə, görmə, qoxu, dad, toxunma, 6-cı hiss və s. Və bizim gözümüz bir organ olaraq ətraf mühitdən elektromaqnit şüalanmasının görünən uzunluqlarını (işıq) qəbul edib, beynə ötürür, beyin isə öz növbəsində bu dalğa uzunluqlarını analiz və dərk edir. Görmənin zamanın dərk olunmasında böyük rolu var. Mən uzaqdan kimisə görürəmsə, bu həmin anda gördüyüm həmin adam deyil. Onun bir neçə mikrosaniyə keçmişdəki vəziyyətidir. Yəni işıq düşür həmin insanın üzərinə, onlardan bəziləri əks olunur, əks olunan dalğa uzunluğu gözümə düşür, gözüm informasiyanı (obyektdən əks olunan elektromaqnit şüalanmasını) beyinə ötürür, beyin analiz edir və bu zaman mən həmin insanın orda güləriz dayandığını, mənə baxdığını dərk etmiş (görmüş) oluram. Amma bu dərk üçün keçilən mikrosaniyələr ərzində artıq ikinci kadr gəlir. Və bu ikinci kadrı birinci kadr dərk olunandan bir neçə mikrosaniyə sonra görmüş olacam. Çox güman ki, aradakı interval maksium Plant vaxtı qədər qısaldıla bilər. Bizim ətraf mühiti dərk etməmizdə ən böyük rolu işıq (elektromaqnit şüalanması) oynayır. Gördüyünüz kimi, mən onun keçmişini dərk edə-edə (görərək) onun ikinci kadrı (sonrakı vəziyyəti, görüntüsü) ilə eyni anda mövcud olmuş oluram. Yəni mən onunla indiki zamanda mövcud olan anda yalnız onun keçmişini görə, hiss edə, dərk edə bilirəm.
Bu, bir növ kainatın, ətrafın bütünlüklə şəkilli dünyadan təşkil olunduğunu göstərir. Bir növ bizlər bu an keçmişin içində mövcuduq. Saniyədə 24 kadrdan ibarət videomaterialı da misal çəkmək olar. Biz videonu hərəkətli görsək də, videoda canlanan görüntü bir saniyədə 24 fotokadrın sıralanmasından ibarətdir.
Başqa bir misal çəkim. Biz ulduzlara baxırıq. Səmada gördüyümüz ulduzlardan, planetlərdən işıq müəyyən müddət yol gəlir. Adicə Günəş işığı Yer planetinə 8 dəqiqə 19 saniyəyə gəlib çatır. Bu isə o deməkdir ki, biz Günəşlə bir yerdə indi, bu an mövcud ola-ola günəşin 8 dəqiqə 19 saniyə əvvəlki vəziyyətini (keçmişini) görmüş oluruq. Bu an Günəşlə bir yerdə mövcud ola-ola, onda baş verənləri günəşə nəzərən 8 dəqiqə 19 saniyə sonra görmüş olacayıq.
Göz bizim duyğu orqanlarından biri olaraq obyekti, ətraf aləmi dərk etməkdə böyük rola malikdir. Görüntünü yaradan fotonlardır. Fotonlar ayrı-ayrı kvant hissəcikləri olmaqla yanaşı, informasiya daşıyıcısıdırlar. Biz obyekti görürüksə, deməli, beynimiz onu dərk etdiyi üçün görürük.
Tutaq ki, bizim səmada gördüyümüz ulduz 40 işıq ili uzaqdadır. Gördüyümüz ulduzun işığı əslində həmin ulduzun 40 il əvvəlki vəziyyəti olduğu üçün, bu an həmin ulduzda baş verənləri 40 ildən sonra görmüş olacağıq.
Baxın, biz ulduzun 40 illik keçmişini görürük, həmçinin bu an o ulduzda nələrsə baş verir. Deməli, ulduzun kecmişi və indiki zamanı eyni anda mövcud olması dərk olunur.
Tutaq ki, mənim “köstəbək dəlikləri” ilə işləyən zaman maşınım var və mən öz zaman maşınıma minib, 31 dekabr 2012-cü il 16:00 tarixində “köstəbək dəliyi” ilə 3 dəqiqəyə düz həmin ulduzun yanından çıxıram (16:03). Yerdə müşahidəçi olan qardaşımın isə superteleskopu var. Mən dəliyə daxil olandan 3 dəqiqə sonra qardaşım həmin ulduza baxır, lakin məni görmür. Bu an, yəni 16:03-də qardaşım teleskopdan baxan zaman mən həmin ulduzun yanındayam və kosmik gəmimdəki kompüterimdə də tarix 31 dekabr 2012-cü 16:03-ü göstərir. Amma həmin ulduzdan gələn informasiyanın (işığın) qardaşımın teleskopuna çatması üçün 40 il vaxt keçməlidir deyə, qardaşım teleskopla məni 40 ildən sonra görə bilər.
Deməli, qardaşım A nötqəsində (Yer kürəsi) teleskopu ilə B nöqtəsinə (ulduz) baxır və məni görmür, halbuki mən B nöqtəsindəyəm. Hər ikimizin kompüteri də 31 dekabr 2012-ci il 16:03 tarixini göstərir. Yəni hər ikimiz eyni zamanda mövcuduq (indiki zaman). Lakin B nöqtəsinə (ulduzun yanında olan mənə) nəzərən A nöqtəsi (qardaşım) 40 il gələcəkdə mövcud olmuş olur. Çünki məni 40 ildən sonra ulduza baxanda görə biləcək. Həmçinin mən B nöqtəsindən A nöqtəsinə baxanda A nöqtəsinin, yəni Yerin 40 il əvvəlki vəziyyətini görmüş olacam. Yəni mənim güclü superteleskopum olsa, mən 1972-ci ildəki hadisələri çox asanlıqla bir film kimi izləyə bilərəm. Və yaxud A nöqtəsindən B nöqtəsinə gələn mən (səyyah) B nöqtəsi üçün gələcəkdən gəlmiş sayılıram. Mən gəldiyim dövrə (qardaşıma nəzərən indiki zaman) qayıtmış olsam, ulduza nəzərən 40 il gələcəyə getmiş (əslində qayıtmış) oluram. Və təzədən 31 dekabr 2012-ci il 16:06 tarixində qardaşımla bir yerdə gedib-gəldiyim ulduza baxsam, özümü görməyəcəyəm. Amma bu hadisənin üstündən 40 il keçdikdən sonra, yəni 31 dekabr 2052-ci il 16:03-də teleskopla həmin ulduza baxanda özümü görəcəyəm. Özü də 40 il əvvəlki vəziyyətimi, yəni cavanlığımı. Kosmik gəmimdəki kompüterdə isə 31 dekabr 2012-ci il 16:03 yazılıb və saniyələr öz axarı ilə irəli gedir. Gördüyünüz kimi, indiki zamana görə (31 dekabr 2052-ci il) 40 il əvvəlki hadisəni (keçmişi) indiki zamanda müşahidə etmiş olacağam.
Buna oxşar hadisəni “Kontakt” filmində görmək olar. 26 işıq ili uzaqda olan Vega ulduzundan siqnal qəbul olunur və siqnal deşifrə olununca Hitlerin ilk radioçıxışı olduğunu görürlər. Halbuki, bu çıxışın üstündən 52 il keçib. Yəni siqnal Yer kürəsindən 26 işıq ili yol qət edərək Veqaya çatıb, oradan təzədən geriyə göndərilib. Və siqnalın təzədən bizə çatması üçün 26 il vaxt keçib.
Nəticə: Zamana bu prizmadan yanaşanda yuxarıda alimlərin ortaya atdığı heç bir paradoksa ehtiyac qalmır. Zamanla səyahət bu formada baş verəndə səbəb-nəticə ardıcıllığı da pozulmur. Hadisələr geriyə dönən xətt üzrə inkişaf edə bilməz! Hər bir hadisənin bir başlanğıcı və bir sonu var. Mən keçmişə qayıdıb babamı, nənəmi və yaxud uşaqlığımı görə bilmərəm, çünki o, başqa hadisədir, mənim yaradacağım isə başqa hadisə oldu. Gördüyünüz kimi, gələcəkdən keçmişə gedən səyyah olsa belə, o, insanları görməyəcək, baş vermiş hadisələrin tarixcəsinə düşməyəcək. O, keçmişi bir video kimi izləyə bilər.
.png "English"){kind=small}
